Bàn về quan niệm sự im lặng giữa các từ của Tố Hữu qua vẻ đẹp thơ trong Muối trắng của Nguyễn Duy

Đề bài: “Thơ là cái đó: sự im lặng giữa các từ. Nếu người ta lắng nghe cái im lặng đó, thì có những tiếng dội vang rất đa dạng và tinh tế.” (Tố Hữu)

Anh/chị hãy lắng nghe “cái im lặng đó” trong bài thơ Muối trắng của nhà thơ Nguyễn Duy.

MUỐI TRẮNG – Nguyễn Duy

Nếm hạt muối trên đồng mặn tê đầu lưỡi tôi chạm tới phần nhỏ xíu của đại dương Có nơi nào mà không gặp muối

muối hòa tan trong đất trong cây

trong máu của tôi

trong miếng ăn ngày ngày dù bát canh suông hay quả cà nén mặn

trong cái nhớ đêm đêm, hồ dễ mà quên lời dặn thủy chung gừng cay muối mặn trong cả nỗi xót đau như muối xát lòng

Và hôm nay tôi gặp muối trên đồng từ vị mặn còn lặn trong ruộng cát

từ bàn tay sần chai xới, dầm, chang, gạt từ gương mặt đỏ nhừ như cua luộc

từ vạt áo, khi ra đồng thì màu nâu non, khi về thôn thì màu cát bạc từ dáng người đi tất bật giữa trưa hè

 

Hạt muối nào kia có cái phút linh thiêng xòe trắng giữa ô nề

là đã đi qua ba bảy lần dầm, ba bảy lần chang, ba bảy lần lọc cát là đã đi qua ba bảy lần cô quánh, thành nước chạt

và dát mình ra mà phơi nắng, kết tinh

 

Muối lung linh cùng nắng lung linh trắng lấp cái nhìn nhắm mắt lại trong đầu còn trắng lóa

màu trắng này lại đi về trăm ngả đi hòa tan vào sự sống muôn loài

 

Ở lại đây với ô cát mặn mòi

vẫn những con người chịu đen da cho muối trắng nấm muối chảy ròng ròng qua mặt

và nghe muối kết tinh trên thịt da mình

 

Tới đây rồi hồ dễ mà quên

những hạt muối thân quen, dù lưỡi không chạm vào, lòng sao thấm mặn những hạt muối khai sinh ra cánh đồng muối trắng

những hạt muối

phơi

trên áo người

(Biện Sơn – Thanh Hóa 1974)

* Chú thích:

Nhà thơ Nguyễn Duy tên thật là Nguyễn Duy Nhuệ, sinh năm 1948, tại Thanh Hóa. Thơ Nguyễn Duy có sự kết hợp hài hòa giữa chất trữ tình và chất thế sự đậm đặc, nhiều bài có cái ngang tàng nhưng vẫn trầm tĩnh và giàu chiêm nghiệm, để lại nhiều rung động đặc biệt trong lòng người đọc. Nhiều bài thơ của ông được bạn đọc yêu thích: Tre Việt Nam, Ánh trăng, Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, Đò Lèn… Ông được đánh giá cao trong thể thơ lục bát. Nguyễn Duy còn được công chúng biết tới qua những bài thơ theo thể tự do bộc lộ những trăn trở, suy nghĩ về tương lai đất nước, tương lai của con người và môi sinh.

Trưởng thành trong kháng chiến chống Mĩ, ông trở thành gương mặt tiêu biểu của lớp nhà thơ trẻ chống Mĩ cứu nước. Ông đã được trao giải thưởng loại A về thơ của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1985. Năm 2007, ông vinh dự đón nhận Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.

Dàn ý chi tiết

Trong những khoảnh khắc đẹp nhất của thơ ca, người đọc không chỉ nghe tiếng của câu chữ mà còn nghe được tiếng của những khoảng lặng – thứ âm vang mơ hồ nhưng lại chạm đến tận cùng cảm xúc. Tố Hữu từng nói: “Thơ là cái đó: sự im lặng giữa các từ. Nếu người ta lắng nghe cái im lặng đó, thì có những tiếng dội vang rất đa dạng và tinh tế.” Chính ở những khoảng lặng ấy, thơ cất giấu chiều sâu, ẩn đi phần tinh túy nhất của hình tượng và cảm xúc. Khi lắng nghe “cái im lặng” trong bài Muối trắng của Nguyễn Duy, ta như nghe được tiếng bước chân nặng nhọc của người diêm dân trên đồng bể nắng lửa, nghe vị mặn của biển thấm qua da thịt con người, và nghe cả một tầng ý nghĩa khác: hành trình âm thầm, bền bỉ để làm nên một hạt muối – cũng như hành trình làm người, lặng lẽ mà kiên cường. Có lẽ chính từ những điều không nói ấy, bài thơ để lại dư âm sâu bền nhất.

* Giải thích

• “Thơ” là một thể loại trữ tình, sự thổ lộ một cách mãnh liệt những cảm xúc cá nhân của người nghệ sĩ với con người, với cuộc sống.
• “Sự im lặng giữa các từ”: đề cập đến chất thơ của thơ. Thơ không chỉ bộc lộ ở những điều được người nghệ sĩ viết ra mà còn ở những chỗ trống, những khoảng lặng, ở sự im lặng giữa các chữ, các lời – đó là những điều được cảm qua ý nghĩa ngoài lời chứ không phải ở ý nghĩa mặt chữ của câu thơ.

“Nếu người ta lắng nghe cái im lặng đó”: thái độ đồng cảm, biết phát hiện trong quá trình cảm thơ, tiêp nhận thơ của người đọc

– “Tiếng dội vang rất đa dạng và tinh tế”: đề cập tới giá trị của thơ ca. Thơ ca sẽ đề lại những dư ba trong lòng người, tác động, đánh thức những tình cảm nhân bản sâu kín nhất trong độc giả; để lại những ấn tượng sâu sắc về hình thức thể hiện.

→ Ý kiến của Tố Hữu đã khẳng định thơ là nghệ thuật ngôn từ với nhiều khoảng trống, giàu sức gợi, nhiều tầng nghĩa (Sức gợi của nghệ thuật ngôn từ)

* Bàn luận:

• Xuất phát từ đặc trưng của ngôn ngữ thơ ca là ngôn ngữ đòi hỏi sự cô đọng, hàm súc. Đôi khi chỉ là một hình ảnh thơ, một tứ thơ mà lại mở ra nhiều ý nghĩa, nhiều cách hiểu khác nhau. Một bài thơ hay sẽ thể hiện được những tình cảm sâu kín, nhân bản dưới hình thức thơ điêu luyện, tinh tế.
• Xuất phát từ mối quan hệ giữa tác giả, tác phẩm và độc giả. Sự lắng nghe của người đọc chính là quá trình giải mã, suy ngẫm, phát hiện ra những vẻ đẹp bất ngờ, tinh tế của thơ Ngoài khả năng rung cảm, thẩm bình, nhạy bén trước ngôn ngữ thì sự đồng điệu của người đọc với tác giả, trải nghiệm sống phong phú cùng vốn văn hóa sâu sắc chính là con đường để đến với thơ ca.

* Chứng minh:

(Hs cần phân tích cụ thể bài thơ để làm rõ sự lấp lánh riêng của thi phẩm).

• Giới thiệu khái quát tác giả, tác phẩm.
• Cái im lặng của bài thơ gợi lên từ nội dung

+ Cái im lặng của bài thơ gợi lên từ hình ảnh “hạt muối”, từ đó vang lên mối quan hệ bền chặt của muối với cuộc sống con người.

+ Từ hình ảnh “muối trắng”, cái lặng im của bài thơ còn vang lên vẻ đẹp bình dị, gần gũi của những người lao động vất vả làm ra hạt muối trên đồng bể.

+ Cái lặng im của bài thơ còn gợi nhắc về quá trình sáng tạo nghệ thuật của người nghệ sĩ chân chính.

• Cái im lặng của bài thơ đã được thể hiện qua một hình thức nghệ thuật đầy độc đáo.

+ Thể thơ tự do với hình thức phóng khoáng, vần nhịp linh loạt phù hợp để diễn tả những cảm xúc phong phú của chủ thể trữ tình.

+ Ngôn ngữ thơ dung dị, đời thường, gợi cảm.

+ Hình ảnh biểu tượng “hạt muối” quen thuộc mà sáng tạo.

+ Sử dụng nhiều bút pháp đặc sắc: kết hợp giữa tả và gợi; các biện pháp liệt kê, điệp, ẩn dụ… sử dụng linh hoạt.

(Thí sinh cần liên hệ so sánh, đối chiếu với những tác phẩm thơ khác cùng đề tài đề nhận thấy những vẻ đẹp lấp lánh riêng của bài thơ “Muối trắng”)

* Đánh giá:

• Ý kiến của Tố Hữu: Ý kiến của Tố Hữu “Thơ là cái đó: sự im lặng giữa các từ. Nếu người ta lắng nghe cái im lặng đó, thì có những tiếng dội vang rất đa dạng và tinh tế” quả thực vô cùng xác đáng, đã nói lên được sức gợi của nghệ thuật ngôn từ.
• Bài học yêu cầu đối với người nghệ sĩ và người tiếp nhận

+ Với người sáng tác: Cần mài giũa ngòi bút thật tinh để có được những câu chữ xác đáng, những hạt muối nghệ thuật “lắng ở ô nề” và “đọng ở bề sâu”; cần có thái độ lao động nghệ thuật công phu, nghiêm túc để làm nên những “hạt ngọc” cho đời.

+ Với người tiếp nhận: Cần phát hiện và suy ngẫm về những khoảng lặng trong thơ, cần gần gũi, đồng cảm hơn với nhà thơ…

Khi khép lại bài thơ, dư vị mặn của muối vẫn còn đọng nơi đầu lưỡi, nhưng thứ ám ảnh lâu dài hơn lại là cái “trắng lặng” của đồng muối, của mồ hôi người lao động và của những suy tư thầm kín mà Nguyễn Duy gửi gắm. Lời Tố Hữu về “sự im lặng giữa các từ” vì thế càng cho ta thấy rõ: cái hay của thơ không nằm ở lời nói hết, mà ở những khoảng trống khiến người đọc phải tự lấp đầy bằng rung cảm và chiêm nghiệm của chính mình. Muối trắng không chỉ kể chuyện làm muối, mà còn nhắc về giá trị của lao động, về vẻ đẹp thầm lặng của con người – những điều chỉ có thể cảm hết khi ta biết lắng nghe cái im lặng rất riêng trong thơ. Và có lẽ cũng từ những khoảng lặng ấy, thơ ca mới thật sự trở thành tiếng nói sâu xa nhất của tâm hồn.