VIẾT BÀI VĂN PHÂN TÍCH ĐẶC ĐIỂM NHÂN VẬT TRONG MỘT TÁC PHẨM VĂN HỌC
I.Tìm hiểu chung về bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học
Nhân vật văn học :
– Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học.
– Nhân vật văn học có thể có tên riêng nhưng cũng có thể không có tên riêng.
– Nhân vật văn học thường thể hiện quan niệm nghệ thuật và lí tưởng thẩm mĩ của nhà văn về con người. Vì thế nhân vật luôn gắn chặt với chủ đề tác phẩm.
* Từ những góc độ khác nhau, có thể chia nhân vật văn học thành nhiều kiểu loại khác nhau :
– Dựa vào đặc điểm, tính cách, việc truyền đạt ý tưởng của nhà văn : có thể chia nhân vật văn học thành nhân vật chính diện và nhân vật phản diện.
– Dựa vào vị trí đối với nội dung cụ thể, với cốt truyện của tác phẩm, nhân vật văn học được chia thành nhân vật chính và nhân vật phụ.
– Dựa vào thể loại văn học ta có nhân vật tự sự, nhân vật trữ tình, nhân vật kịch.
– Dựa vào cấu trúc hình tượng, nhân vật được chia thành nhân vật chức năng, nhân vật loại hình, nhân vật tính cách, nhân vật tư tưởng.
*Nhân vật văn học thường được thể hiện qua các phương diện sau :
– Lai lịch : Đây là phương diện đầu tiên góp phần hình thành đặc điểm tính cách nhân vật. Nhưng không phải tác phẩm nào cũng chú ý tới lai lịch nhân vật . Ta chỉ chú ý tới lai lịch nhân vật khi đó là một dụng ý của nhà văn trong việc khắc họa số phận và tính cách nhân vật mà thôi.
– Ngoại hình : thể hiện qua việc miêu tả về thân hình, gương mặt, ánh mắt, làn da, mái tóc, trang phục, tướng mạo,…Qua ngoại hình, nhà văn gửi gắm những chiêm nghiệm về con người và cuộc đời. Việc miêu tả ngoại hình nhân vật thường hướng tới việc thể hiện nội tâm, tính cách nhân vật.
– Nội tâm : là thế giới bên trong nhân vật, bao gồm cảm giác, cảm xúc, tình cảm, tâm lí, suy nghĩ,…của con người. Ngòi bút của nhà văn có thể miêu tả được thế giới nội tâm của con người nhân vật rất sâu kín, phong phú, phức tạp. Qua đó có thể xét đoán được tính cách nhân vật.
– Ngôn ngữ : ngôn ngữ của nhân vật là lời nói (đối thoại, độc thoại) của nhân vật trong các tác phẩm. Thông thường con người làm sao thì lời ăn tiếng nói làm vậy. Ngôn ngữ của nhân vật góp phần thể hiện tính cách nhân vật trong tác phẩm.
– Hành vi : là những cử chỉ, thái độ, hành động, là cung cách ứng xử, là cách đối nhân xử thế của nhân vật trước những tình huống cụ thể, khác nhau của cuộc sống. Qua hành vi ta có thể xét đoán được tính cách của nhân vật.
Như vây qua việc miêu tả ngoại hình, nội tâm, ngôn ngữ, hành vi..của tác giả về nhân vật, ta nắm bắt được tính cách của nhân vật, số phận của nhân vật. Từ đó ta có cơ sở để tổng hợp lại và rút ra nhận xét, đánh giá chung về nhân vật.
Lưu ý : Không phải nhân vật nào cũng được thể hiện đầy đủ các phương diện trên. Vì vậy khi phân tích nhân vật cần căn cứ vào từng nhân vật cụ thể để nêu đặc điểm và phân tích cho đúng theo yêu cầu đề ra.
Thế nào là phân tích đặc điểm nhân vật trong tác phẩm văn học ?
Phân tích đặc điểm nhân vật là giới thiệu, miêu tả và nêu lên nhận xét về những nét tiêu biểu của một nhân vật trong tác phẩm như lai lịch, hình dáng, suy nghĩ, lời nói, hành động, việc làm,…
Ví dụ đoạn văn sau đây
« ….Ông Hai bán rắn-tía An nuôi-trốn tù, đón vợ rồi bỏ vào rừng U Minh. Một con thuyền nhỏ, hai vợ chồng, thằng con trai và con chó Luốc đi lang thang kiếm sống bằng đủ thứ nghề : câu rắn, lấy mật, săn cá sâu,…Gương mặt ông khoáng đạt, rất dễ mến. Làn da mặt như người trẻ, chỉ ở đôi khóe mắt và trên vầng trán cao là có xếp mấy đường nhăn…Đôi mắt to, sáng quắc, núp dưới cặp chân mày rậm đen…Mấy nét thôi, nhưng hiện ra cái vẻ phóng khoáng, tự tin của một đời sống tự do và từng trải. »
(Theo Bùi Hồng)
Trong đoạn trích trên, người viết vừa giới thiệu được các đặc điểm của nhân vật (lai lịch, xuất thân, hình dáng, hành động, việc làm,…) vừa kết hợp nêu lên các nhận xét về nhân vật ấy (Gương mặt ông khoáng đạt, rất dễ mến. », « Mấy nét thôi, nhưng hiện ra cái vẻ phóng khoáng, tự tin của một đời sống tự do và từng trải. »)
Những yêu cầu đối với bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong tác phẩm văn học :
– Giới thiệu được nhân vật trong tác phẩm văn học.
– Chỉ ra được đặc điểm của nhân vật dựa trên các bằng chứng trong tác phẩm.
– Nhận xét được nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn.
– Nêu được ý nghĩa của hình tượng nhân vật, vai trò hoặc sự ảnh hưởng của nhân vật đối với bản thân và mọi người.
Các đạng đề phân tích đặc điểm nhân vật trong tác phẩm văn học :
Dạng đê cụ thể: là dạng đề phân tích hoàn chỉnh đặc điểm một nhân vật hoặc chỉ phân tích một vài đặc điểm nhân vật trong một đoạn trích của tác phẩm văn học cụ thể.
Lưu ý : Với dạng đề này, học sinh căn cứ vào những đặc điểm của một nhân vật cụ thể được thể hiện trong tác phẩm hoặc đoạn trích để phân tích.
Ví dụ 1 : Phân tích nhân vật Dế Mèn qua đoạn trích « Bài học đường đời đầu tiên » của Tô Hoài. (Đoạn trích này có cả ở 3 bộ sách) => Đề yêu cầu phân tích toàn bộ nhân vật.
Ví dụ 2 : Phân tích diễn biến tâm trạng của Giôn-xi qua truyện ngắn « Chiếc lá cuối cùng » của O.Hen-ri. => Đề yêu cầu phân tích một khía cạnh của nhân vật.
Dạng đề mở: là dạng đề chỉ nêu yêu cầu phân tích đặc điểm nhân vật yêu thích trong một tác phẩm mà không yêu cầu phân tích nhân vật nào, tác phẩm nào.
Lưu ý : Với dạng đề này, học sinh có thể tùy ý lựa chọn một nhân vật mà mình yêu thích trong một tác phẩm văn học đã được học hoặc được đọc nhưng phải là nhân vật mà người viết yêu thích, ấn tượng nhất.
Ví dụ : Em đã được đọc và học rất nhiều nhân vật, hãy viết bài văn phân tích một nhân vật văn học mà em yêu thích, ấn tượng nhất.
Phạm vi đề ra
Đối với kiểu bài phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học của chương trình lớp 7 thì yêu cầu của đề có thể :
– Phân tích nhân vật trong đoạn trích, trích từ tác phẩm văn học đã được học, được đọc ở các bộ sách hiện hành.
– Phân tích đặc điểm một nhân vật hoặc một vài đặc điểm của nhân vật trong một đoạn trích của một tác phẩm ngoài chương trình sách giáo khoa hiện hành.
Ví dụ 1 : Viết bài văn phân tích nhân vật Võ Tòng trong đoạn trích « Người đàn ông cô độc giữa rừng » (Trích Tiểu thuyết « Đất rừng phương Nam » của nhà văn Đoàn Giỏi. (Bộ Cánh diều)
Ví dụ 2 : Viết bài văn phân tích nhân vật Mên/ Mon trong truyện ngắn « Bầy chim chìa vôi » của Nguyễn Quang Thiều. (Bộ Kết nối)
Ví dụ 3 : Viết bài văn phân tích nhân vật người thầy trong tác phẩm « Người thầy đầu tiên » của Ai-tơ-ma-top.(Bộ Kết nối)
Ví dụ 4 : Viết bài văn phân tích đặc điểm nhân vật cụ Bơ-men trong truyện ngắn Chiếc lá cuối cùng của O.Hen-ri. (Bộ Chân trời)
Phương pháp viết bài văn phân tích đặc điểm nhân vật trong một tác phẩm văn học
1.Phương pháp chung
Bước 1 : Chuẩn bị trước khi viết
-Xác định đề tài : Đề tài là nhân vật yêu thích trong một tác phẩm văn học đã học, đã đọc hoặc nhân vật được yêu cầu trong đề bài.
-Xác định mục đích làm bài : Phân tích nhân vật để làm rõ những đặc điểm đáng chú ý, cuốn hút của nhân vật. Thuyết phục người đọc đồng tình với ý kiến của mình về một nhân vật văn học.
– Thu thập tài liệu : Ngoài những nhân vật đã được học trong các văn bản sách giáo khoa, có thể tìm đọc các truyện ngắn viết cho thiếu nhi để mở rộng sự hiểu biết đặc điểm nhân vật trong tác phẩm văn học ngoài sách giáo khoa. Khi chọn được nhân vật cần phân tích đặc điểm, học sinh đọc lại truyện môt lần nữa và chú ý những chi tiết liên quan đến nhân vật như ngoại hình, lời nói, hành động, suy nghĩ, mối quan hệ với các nhân vật khác.
Bước 2 : Tìm ý và lập dàn ý
a.Tìm ý
– Nhân vật em phân tích là nhân vật nào ? Trong tác phẩm nào ? Của ai ? Nhân vật ấy là người như thế nào ?
– Nhân vật ấy có những đặc điểm nào nổi bật ? (Về ngoại hình, hành động, ngôn ngữ, nội tâm). Những đặc điểm đó cho thấy điều gì về phẩm chất, tính cách của nhân vật ?
– Mối quan hệ của nhân vật ấy với các nhân vật khác như thế nào ?
– Người kể chuyện nhận xét gì về nhân vật ?
– Em có nhận xét gì về nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn ?
– Nêu ý nghĩa của hình tượng nhân vật.
Lập dàn ý
*Mở bài :
– Giới thiệu tác phẩm văn học và nhân vật cần phân tích
– Khái quát ấn tượng về nhân vật.
Ví dụ với đề bài : Phân tích nhân vật Dế Mèn qua đoạn trích « Bài học đường đời đầu tiên » của nhà văn Tô Hoài (Đoạn trích có ở 3 bộ sách giáo khoa hiện ngữ văn 6 hành)
Ta có thể có nhiều cách mở bài khác nhau nên khi viết cần linh hoạt vận dụng
Cách 1 : Triển khai từ tác giả : Thực hiện 4 thao tác (TT) sau :
– TT1 :Giới thiệu tác giả (thời kì trưởng thành, những đóng góp nổi bật,…)
– TT2 : Giới thiệu phong cách của tác giả (Chủ đề, đề tài chủ yếu trong sáng tác ; giọng điệu, ngôn từ ; cách nhìn nhận, khám phá cuộc sống độc đáo như thế nào ?…)
– TT3 : Giới thiệu tác phẩm (xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác,..)
– TT4 : Dẫn vào nhân vật cần nghị luận (theo yêu cầu của đề) và nêu ấn tượng về nhân vật.
Mở bài tham khảo 1 :
TT1ÆTô Hoài là một trong những cây bút xuất sắc của nền văn xuôi hiện đại Việt Nam. TT2ÆÔng là người có vốn sống phong phú, có lối viết trần thuật hóm hỉnh, sinh động. TT3ÆMột trong những tác phẩm tiêu biểu của ông là « Dế Mèn phiêu lưu kí » ra đời 1941. Đây là tác phẩm viết cho thiếu nhi-một tác phẩm xuất sắc của nhà văn Tô Hoài. Và đoạn trích “Bài học đường đời đầu tiên” là đoạn trích hấp dẫn, đặc sắc trong tác phẩm này. TT4ÆĐoạn trích đã khắc họa rõ nét nhân vật Dế Mèn cùng bài học đầu tiên mà Dế Mèn nhận được trên đường đời.
Mở bài tham khảo 2 :
TT1ÆTô Hoài được mệnh danh là nhà văn của thiếu nhi. TT2ÆVới những áng văn sinh động, hấp dẫn đã biết bao thập kỷ qua, những tác phẩm của ông đã trở thành món ăn tinh thần của trẻ nhỏ. TT3ÆVà hẳn ai cũng biết đến “Dế Mèn phiêu lưu kí” – một tác phẩm xuất sắc của Tô Hoài. Đoạn trích “Bài học đường đời đầu tiên” là đoạn trích hấp dẫn, đặc sắc trong tác phẩm này. TT4ÆĐoạn trích đã khắc họa rõ nét nhân vật Dế Mèn cùng bài học đầu tiên mà Dế Mèn nhận được trên đường đời.
Cách 2 : Triển khai từ thể loại : Thực hiện 2 thao tác sau :
– TT1 : Khái quát đặc trưng thể loại của tác phẩm mà đề yêu cầu nghị luận về nhân vật trong tác phẩm đó.
– TT2 :Dựa vào đặc trưng thể loại để giải mã nghệ thuật trong tác phẩm rồi dẫn vào nhân vật trong tác phẩm cần nghị luận.
Mở bài tham khảo : TT1ÆTruyện đồng thoại là thể loại văn học dành cho thiếu nhi. Nhân vật truyện đồng thoại thường là loài vật hoặc đồ vật được nhân hóa. Chúng vừa phản ánh đặc điểm sinh hoạt của loài vật vừa thể hiện đặc điểm của con người. « Dế Mèn phiêu lưu kí » là một trong những truyện đồng thoại đặc sắc của nhà văn Tô Hoài. TT2ÆĐến với đoạn trích « Bài học đường đời đầu tiên » trích từ tác phẩm ấy, chúng ta sẽ có dịp gặp gỡ nhân vật chính Dế Mèn được nhà văn xây dựng một cách chân thực, sinh động với những nét tính cách tinh nghịch, đáng yêu cùng với đó là câu chuyện về bài học đường đời đầu tiên của nhân vật này.
Cách 3 : Triển khai từ nhân vật : Thực hiện 2 thao tác sau :
-TT1 : Khái quát về đặc điểm, chức năng của nhân vật trong văn học hoặc trong thời đại, giai đoạn văn học mà nhân vật ấy được xây dựng, phản ánh trong tác phẩm.
-TT2 : Dẫn vào tác phẩm và nêu ấn tượng về nhân vật mà đề bài yêu cầu nghị luận.
Đề : Phân tích diễn biến tâm trạng nhân vật cậu bé Hồng trong đoạn trích « Trong lòng mẹ » của nhà văn Nguyên Hồng (Ngữ văn 6 bộ Cánh diều)
Mở bài tham khảo : TT1ÆTrước những năm 1945, tầng lớp người lao động nghèo thấp cổ bé họng bị chèn ép, bị đày đọa đến cùng cực khiến cuộc sống của họ vô cùng bế tắc và tuyệt vọng. Tuy nhiên, họ vẫn giữ cho mình một thiên lương trong sáng với những phẩm chất tốt đẹp rất đáng trân trọng. Chính vì vậy, họ đã trở thành đối tượng chính được phản ánh trong các tác phẩm văn học. Hơn ai hết, Nguyên Hồng là người được mệnh danh là « nhà văn của những người cùng khổ » hay « nhà văn của phụ nữ và trẻ em ». TT2ÆMột trong những tác phẩm nổi tiếng của nhà văn là tập hồi kí « Những ngày thơ ấu » trong đó đoạn trích « Trong lòng mẹ » đã gây xúc động cho độc giả về một cậu bé Hồng sinh ra trong một gia đình bất hạnh với một tuổi thơ cay đắng nhưng vẫn ngùn ngụt tình yêu thương mẹ sâu sắc.
*Thân bài :
– Giới thiệu tác giả, tác phẩm (nếu sử dụng cách mở bài : triển khai từ thể loại hay triển khai từ nhân vật)
– Lần lượt phân tích các đặc điểm của nhân vật theo yêu cầu của đề dựa trên các bằng chứng trong tác phẩm (Người đọc lần lượt đưa ra ý kiến của mình để khẳng định về các đặc điểm của nhân vật như : lai lịch, ngoại hình, ngôn ngữ, hành động, suy nghĩ….)
+Phân tích đặc điểm thứ nhất của nhân vật : Nêu khái quát đặc điểm->Phân tích các khía cạnh.
++Khía cạnh 1 : Lí lẽ + bằng chứng
++Khía cạnh 2 : Lí lẽ + bằng chứng
++Khía cạnh n : Lí lẽ + bằng chứng
->Tiểu kết :……….
+Phân tích đặc điểm thứ hai của nhân vật : Nêu khái quát đặc điểm->Phân tích các khía cạnh.
++Khía cạnh 1 : Lí lẽ + bằng chứng
++Khía cạnh 2 : Lí lẽ + bằng chứng
++Khía cạnh n : Lí lẽ + bằng chứng
->Tiểu kết :……………
– Đánh giá :
+ Nghệ thuật xây dựng nhân vật : Cách sử dụng chi tiết, ngôn ngữ, biện pháp nghệ thuật.
+ Ý nghĩa của hình tượng nhân vật trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm hoặc quan niệm đời sống của tác giả.
* Kết bài :
– 1ÆKhẳng định lại ý kiến của người viết về nhân vật.
– 2ÆNêu cảm nghĩ, ấn tượng về nhân vật, ý nghĩa, sự ảnh hưởng của nhân vật với con người trong thời đại đó hoặc ngày nay hay rút ra bài học cho mình và thế hệ trẻ hôm nay.
Kết bài tham khảo 1 : 1ÆBằng nghệ thuật miêu tả tài tình và bút pháp so sánh điêu luyện, nhà văn Tô Hoài không chỉ cho người đọc thấy được chân dung sống động về một chàng dế khỏe mạnh cường tráng2Æmà còn để lại cho người đọc những bài học sâu sắc trong cuộc sống, đó là luôn phải biết khiêm tốn, giúp đỡ người khác và khi mắc lỗi phải biết hối cải và sửa chữa lỗi lầm.
Kết bài tham khảo 2 : 1ÆNhân vật Dế Mèn là một hình ảnh đáng yêu, gần gũi với tuổi trẻ. 2ÆNhìn vào Dế Mèn chúng ta thấy có mình trong đó, tự nhìn nhận ra những nét chưa đẹp, những điểm còn thiếu sót để từ đó cố gắng hoàn thiện bản thân. Dế Mèn cũng dạy cho chúng ta bài học đường đời đó chính là không nên cao ngạo, hống hách, kiêu căng, làm việc gì cũng phải suy tính kỹ càng nếu không sẽ phải hối hận suốt đời.
Kết bài tham khảo 3 : 1ÆKhép lại trang sách cuối cùng, em vẫn không thôi nghĩ về nhân vật Dế Mèn-chàng dế cường tráng, khỏe mạnh nhưng tính tình kiêu căng xốc nổi. Rồi đây Dế Mèn sẽ tiếp tục cuộc đời của mình cùng bài học đầu tiên đã gây ra cho Dế Choăt. Khi nghĩ về điều đó, em lại cảm thấy nỗi buồn như được xoa dịu chỉ còn lại tình yêu thương ấm áp. 2ÆBởi Dế Mèn đã dạy cho em một bài học đó là trong cuộc đời không nên kiêu căng, ngạo mạn, làm việc gì cũng phải suy tính kỹ càng nếu không sẽ phải ân hận suốt đời.
Bước 3: Viết bài
– Dựa vào dàn ý đã lập, viết thành bài văn theo yêu cầu của đề
– Tách phần thân bài thành các đoạn theo các ý chính đã dự kiến (đặc điểm thứ nhất, thứ hai,…. của nhân vật)
– Phân biệt kiểu bài phân tích nhân vật với kể lại nhân vật (tránh kể chuyện mà chú ý phân tích, nêu ý nghĩa của bằng chứng)
– Sử dụng chi tiết bằng chứng: có thể tóm tắt hoặc trích dẫn trực tiếp.
– Phân tích nhân vật một cách cụ thể, chi tiết, tránh nhận xét, đánh giá nhân vật một cách chung chung.
Lưu ý:
– Các ý kiến, lí lẽ và bằng chứng mà người viết đưa ra phải căn cứ vào tác phẩm và phải được sắp xếp theo một trình tự hợp lí.
– Bằng chứng có thể là:
+ Lời người kể chuyện nhận xét trực tiếp về nhân vật.
+ Những nhận xét của các nhân vật khác về nhân vật đang được phân tích.
+ Đặc điểm của nhân vật được nhà văn thể hiện gián tiếp qua:
. Các chi tiết miêu tả ngoại hình, hành động, ngôn ngữ, thế giới nội tâm,…Các chi tiết này cũng hé lộ tính cách nhân vật.
. Mối quan hệ với các nhân vật khác: thái độ, lời nói, hành động,…của nhân vật với các nhân vật khác trong tác phẩm.
– Mỗi nhân vật được nhà văn xây dựng theo một phương thức riêng. Có nhân vật thiên về hành động. (các nhân vật trong truyện cổ tích, truyền thuyết), có nhân vật thiên về diễn biến tâm trạng (nhân vật bé Hồng trong đoạn trích “Trong lòng mẹ” của nhà văn Nguyên Hồng, nhân vật Dế Mèn trong đoạn trích “Bài học đường đời đầu tiên” của nhà văn Tô Hoài,..). Bởi vậy khi phân tích nhân vật không nhất thiết phải phân tích hết tất cả các đặc điểm của nhân vật được nói đến ở mục I.1)
– Trong quá trình phân tích có thể so sánh với các nhân vật khác để làm nổi bật vấn đề. Tuy nhiên nên so sánh các nhân vật có điểm tương đồng hoặc cùng thời kì, cùng chủ đề.
– Quá trình phân tích nhân vật cần gắn với sự cảm thụ, đánh giá bút pháp nghệ thuật miêu tả của nhà văn.
– Phân tích nhân vật không nên hiểu là một thao tác nghị luận (chỉ ra các đặc điểm của nhân vật) mà bao hàm cả sự nhận xét, đánh giá bằng cảm thụ, suy nghĩ của mình.
Bước 4: Chỉnh sửa bài viết
