NHÂN VẬT KIÊN TRONG “NỖI BUỒN CHIẾN TRANH’ – BIỂU TƯỢNG CỦA NHỮNG BI KỊCH HẬU CHIẾN
Bi kịch của Kiên khi bước ra khỏi chiến tranh chính là không thể tự thoát ra khỏi vòng xoáy do chính mình tạo ra. Bi kịch cá nhân anh cũng chính là bi kịch của con người thời hậu chiến. Anh vẫn còn đọng lại trong tâm trí một nỗi niềm dằn vặt về mối tình đã cũ, trở về nhà là lập tức lao vào sáng tác.Trong chiến tranh, anh chứng kiến cái chết từ từ của từng người đồng đội, chứng kiến cảnh người kề vai sát cánh với mình vì quá đau buồn mà phải dùng đến thứ bị cấm ở nơi chiến trường thời bấy giờ là hoa hồng ma. Nhân vật Vương tưởng như vẫn sẽ tiếp tục nghề lái xe của mình, kì lạ thay, khi trên chiến trường bao nhiêu ổ voi, ổ gà anh đều vẫn có thể bon bon lái xe mà không gặp bất cứ trở ngại nào, nhưng đến khi đi trên con đường bằng phẳng, Vương lại say xe, nôn ọe. Bi kịch cá nhân trong tiểu thuyết “Nỗi buồn chiến tranh” chính là việc con người không thể tự bước qua quá khứ của mình. Và dường như trong “Nỗi buồn chiến tranh” còn phản ánh một điều: Tàn dư chiến tranh buộc những người lính phải gượng ép, ám ảnh quá khứ mà không tài nào thoát ra nổi hay đơn giản, họ cảm thấy tự mình không phù hợp với nhịp sống của thời đại khi hòa bình. Những day dứt vẫn đọng mãi trong họ kể cả khi bom đạn đã lùi xa. Để rồi tác phẩm đưa cho ta một câu hỏi: Liệu hòa bình có đem đến hạnh phúc cho những người lính? Tận mắt chứng kiến, tận tay chôn đi những người đồng đội đã từng kề vai sát cánh, còn hơn cả máu mủ của mình, thử hỏi liệu họ có dễ dàng vượt qua được hay không. Chiến tranh với những ngày tháng không một giây phút thả lỏng thư giãn, luôn phải trong trạng thái đề phòng và bật dậy bất cứ lúc nào nghe thấy tiếng bom tiếng đạn, mùi khét của đạn, tiếng gầm rú của máy bay trên đầu cũng không một phút giây ngưng nghỉ, và gần như ngày nào cũng vậy, tháng nào cũng vậy, năm nào cũng vậy. Bởi thế, đương nhiên khi đứng trước thời bình, cuộc sống êm đềm không có lấy một sự xung đột hay mâu thuẫn nào, chính những người lính ấy là những người không thể tự hòa nhập với thời đại, phải tự ẩn thân mình và sống một cuộc sống dằn vặt đến lúc lìa xa cõi đời. Có những người may mắn sống sót, lành lặn, vẫn đủ sức lao động để bước tiếp trên hành trình đến cuối cuộc đời, nhưng có những người họ sống sót, nhưng mất đi sức lao động – ấy là điều gần như suy sụp đối với một con người, hậu quả chiến tranh đem lại chỉ có thể miêu tả “tàn nhẫn, nặng nề”. Và liệu rằng, những người đã khuất lại chính là những người được ra đi một cách thanh thản nhất: “Hoà bình chẳng qua là thứ cây mọc lên từ máu thịt bao anh em mình, để chừa lại có chút xương. Mà những người được phân công nằm lại góc rừng le là những người đáng sống nhất.”
Nhân vật Kiên – một nhân chứng đại diện cho sự bi kịch tình yêu trong chiến tranh, anh ôm mối tình ấy với sự dằn vặt có thể là đến cuối đời. Dù có như thế nào, trong trận chiến ác liệt, có lẽ Phương luôn là người lưu lại hình bóng trong tâm trí anh một cách rõ ràng nhưng đầy tiếc nuối nhất. Tình yêu ngang trái giữa Kiên và Phương bị ngăn cách, chia ly bởi thời thế, bởi lý tưởng tuổi trẻ khác biệt, bởi quan điểm giữa cống hiến sức mình cho khát vọng tuổi trẻ và sứ mệnh cống hiến sức mình cho Tổ quốc khác nhau. Có những lúc, Kiên cảm nhận người con gái anh yêu đang ở rất gần, ở ngay sát anh, để chăm lo, chăm sóc, lo lắng cho anh, đến nỗi anh còn nhận nhầm cô y tá chính là Phương. Tình yêu bấy lâu cất giấu sâu trong lòng như được giải thoát, tình yêu ấy có thể nói là rất thiêng liêng và quý trọng đối với một người lính, nó như một nguồn động lực vô hình, thúc đẩy họ, giục giã họ mau hoàn thành nhiệm vụ trở về, là những tia sáng hy vọng le lói ngay dưới cuối con đường hầm, để tiếp thêm cho họ sức mạnh tiếp tục chiến đấu, tiếp tục bảo vệ Tổ quốc. Xuân Diệu từng nói:
“Làm sao sống được mà không yêu,Không nhớ, không thương một kẻ nào?”.
Nhân vật Kiên hay bất cứ một nhân vật nào cũng đều là con người, họ có mưu cần yêu và được yêu, và tình yêu trong những tháng ngày chinh chiến trên chiến trường dù bị chia cắt nhưng lại mang một ý nghĩa nhân văn rất sâu sắc, tiếp thêm cho người lính động lực sức mạnh nói chung và nhân vật Kiên nói riêng để quay trở về với người mình yêu vào thời bình, đúng như lời thề nguyền sẽ quay trở lại với nhau khi đất nước đã độc lập. Nhưng dường như hạnh phúc đã bỏ quên hai con người ấy, hai con người ngày đêm ngóng chờ, đếm lấy từng giây từng phút để được gặp nhau. Khi cuộc chiến kết thúc, họ phải tiếp tục đối mặt với một bi kịch mới. Phương – từ một cô nữ sinh hồn nhiên, vô tư ở trường Chu Văn An với bao khát vọng, mục tiêu cháy bỏng với tuổi trẻ giờ chỉ là một cô gái sống trong hoạn lạc, không còn tin tưởng vào bất cứ một tình yêu nào nữa. Chứng kiến người con gái mình từng yêu đến mê đắm, đến thiết tha, Kiên gần như cũng không còn niềm tin vào tình yêu ấy nữa, chính Kiên đã tự ngộ ra một điều khiến anh rất đau. Và rồi sau tất cả, thứ còn sót lại duy nhất chính là cuộc tình còn dở dang ấy và hai mảnh đời dở dang vội lướt qua nhau mà không đem đến cho nhau bất cứ một sự giao thoa nào nữa.
Phân tích nhân vật Kiên
Nguyễn Đình Thi đã nhận định “Vấn đề trung tâm của nghệ thuật viết tiểu thuyết là miêu tả con người và con đường đi của học trong xã hội. Người viết tiểu thuyết nghĩ mọi vấn đề phải thông qua nhân vật, xuất phát từ nhân vật hơn là từ sự việc. Một cuốn tiểu thuyết có viết được hay không là ở chỗ nó có tạo ra được nhân vật làm cho bạn đọc nhớ được hay không”. Câu nói này không chỉ nhấn mạnh tầm quan trọng của nhân vật mà còn khẳng định rằng sức hấp dẫn của một cuốn tiểu thuyết nằm ở khả năng tạo ra những hình tượng đáng nhớ, có chiều sâu. Qua những nhân vật sống động, người đọc không chỉ hiểu rõ hơn về con người mà còn cảm nhận được những biến chuyển của xã hội và nhà văn Bảo Ninh đã hoàn thành xuất sắc việc xây dựng các nhân vật, đồng thời miêu tả tinh tế, khéo léo tâm lí, diễn biến nhân vật mà mình xây dựng. Trong “Nỗi buồn chiến tranh”, nhân vật chính được kể tới là Kiên- một người lính bước ra từ chiến tranh với những chấn thương tâm hồn nặng nề trước những hi sinh, mất mát do chiến tranh gây ra, anh bị ám ảnh bởi ký ức và nỗi buồn không thể nguôi ngoai.
Nhân vật Kiên không thoát được cái bóng của quá khứ, chúng theo anh và ám ảnh anh cả trong mơ lẫn hiện thực. Có thể như người ta nói, tâm hồn Kiên quá nhạy cảm, chỉ một cơn gió cũng đủ kéo anh từ căn phòng nơi mình đang sống về với căn cứ chiến đấu ngay xưa, nơi đó có sự hy sinh của những người đồng đội. Thế nhưng, khi trở về với hiện thực “ hồn phách anh như xiêu lạc,ý thức mờ mịt, lú lẫn, mê mẩn”. Anh phải chọn rượu, thuốc và cả viết lách để anh nhớ về những giây phút bình yên trong tâm hồn, để anh có thể tránh khỏi giấc ngủ nơi mà cơn mơ về các cuộc chiến lại trỗi dậy, nơi mà ở đó lại có chết chóc, đẫm máu, đồng đội hy sinh. Có thể thấy hiện thực chiến tranh tàn khốc để lại trong Kiên một sự ám ảnh không dứt. Những ký ức đau thương, cái chết của đồng đội, sự tàn khốc và khắc nghiệt của chiến trường, đặc biệt là “trận tử chiến truông Gọi Hồn”với những diễn biến, hậu quả nặng nề mà nó để lại cho tiểu đoàn anh, luôn quay về mỗi khi Kiên muốn quên. Anh liên tục bị kéo vào vòng xoáy giữa quá khứ và hiện tại, không thể nào thoát khỏi nỗi buồn và sự tuyệt vọng. Những trải nghiệm đau thương này khiến Kiên sống trong một trạng thái mất phương hướng, “ bi quan bế tắc, vô vọng”,lạc lõng và không tìm thấy ý nghĩa thực sự của cuộc sống thời hậu chiến. Sự mâu thuẫn trong tâm lí của nhân vật Kiên đã được tác giả Bảo Ninh thể hiện rất tài tình. Kiên là người lính yêu nước, từng chiến đấu vì lý tưởng, nhưng sau chiến tranh, anh bắt đầu chất vấn về ý nghĩa và mục đích của nó. Anh không còn thấy những giá trị cao cả như trước nữa, mà thay vào đó là sự hủy hoại và mất mát vô nghĩa. Điều này dẫn đến sự mâu thuẫn trong lòng Kiên: anh vừa muốn trốn tránh quá khứ, nhưng đồng thời lại bị nó níu kéo, không thể thoát ra được. Và sự ám ảnh tâm lí ấy đã khiến anh bỏ đi, bỏ lại đống bản thảo đang dang dở của mình, có lẽ vì nỗi đau thương quá lớn khiến anh không thể tiếp tục đối mặt. Ta thấy được tâm lý của Kiên được xây dựng trên sự mất mát, tuyệt vọng và sự giằng xé giữa quá khứ và hiện tại. Qua nhân vật Kiên, Bảo Ninh đã khắc họa rõ nét những hệ lụy khắc nghiệt mà chiến tranh gây ra cho con người, không chỉ trên chiến trường mà còn trong cuộc sống sau này. Anh đại diện cho một thế hệ đã mất đi tuổi trẻ, niềm tin và những mơ ước do chiến tranh tước đoạt. Nỗi buồn trong Kiên không chỉ là nỗi buồn của riêng anh, mà còn là nỗi buồn chung của cả một dân tộc, một thế hệ phải chịu đựng sự hủy hoại mà chiến tranh mang lại.Nhân vật nổi bật không kém trong “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh là người đàn bà câm không xuất hiện nhiều, nhưng lại có tác động sâu sắc đến tâm trạng và câu chuyện. Bà đại diện cho những mất mát, đau thương và sự tổn thương mà chiến tranh đã gây ra, không chỉ về mặt thể xác mà còn tinh thần. Sự im lặng của người đàn bà không chỉ là vì bà câm, mà còn là đại hiện cho những nạn nhân chiến tranh, không chỉ mất đi tiếng nói mà còn mất đi niềm tin, hy vọng, và sự kết nối với thế giới bên ngoài. Và trong đoạn trích này, hành động nhặt và sắp xếp gọn gàng bản thảo của Kiên bị rơi vãi dưới phòng đã thể hiện sự trân trọng, ghi nhớ tới công lao của những người chiến sĩ, người lính đã dũng cảm chiến đấu, hi sinh . Bởi lẽ, người đàn bà ấy biết đó là những hiện thực lịch sử đầy chân thực được tái hiện lại dưới ngòi bút của một người lính, người chiến sĩ đã giúp cảm chiến đấu vì đất nước. Có thể thấy, người đàn bà câm không chỉ đại diện cho những nạn nhân của chiến tranh, mà qua đó nhà văn Bảo Ninh còn muốn thể hiện mong muốn thế hệ trẻ, những người trẻ hãy luôn trân trọng những người anh hùng đã đổ máu vì nước vì dân, luôn ghi nhớ về một thời kì lịch sử đặc biệt đã qua.
Như vậy, nhân vật không chỉ là những hình tượng nghệ thuật mà còn là những phản ánh chân thực về xã hội và con người. Việc khắc họa nhân vật tài tình chính là chìa khóa để tạo nên những tác phẩm văn học có sức sống lâu bền, khiến độc giả không chỉ nhớ đến mà còn suy ngẫm về ý nghĩa của cuộc sống. Không những thế, nhà văn Bảo Ninh còn thể hiện được biệt tài miêu tả diễn biến tâm lí nhân vật rất tài tình, khéo léo, quả thực :“Nghệ thuật miêu tả tâm lí con người là thước đo tài năng người nghệ sĩ”.
