Phân tích bài thơ Tiến sĩ giấy của Nguyễn Khuyến

Đề bài: Phân tích bài thơ Tiến sĩ giấy của Nguyễn Khuyến

          Tiến sĩ giấy

Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,

Cũng gọi ông nghè có kém ai.

Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,

Nét son điểm rõ mặt văn khôi.

Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?

Cái giá khoa danh ấy mới hời!

Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,

Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi!

(Thơ văn Nguyễn Khuyến, NXB Văn học, 1971)

DÀN Ý THAM KHẢO

Mở bài

– Giới thiệu tác giả (vị trí, đặc điểm phong cách sáng tác): Nguyễn Khuyến là đại diện xuất sắc của văn học trung đại Việt Nam ở thế kỉ XIX. Thơ ông bộc lộ một nhân cách cao thượng, một tâm hồn trong sáng luôn trăn trở, day dứt trước cảnh nước mất nhà tan.

– Giới thiệu và nêu khái quát giá trị bài thơ: “Tiến sĩ giấy” là một trong những bài thơ tiêu biểu của Nguyễn Khuyến mang giọng điệu trào phóng sâu cay. Mượn hình ảnh món đồ chơi của trẻ em thường được bán vào dịp Trung thu, nhà thơ gửi gắm suy nghĩ, tâm sự của mình trước thời cuộc đã chế giễu những kẻ mang danh khoa bảng mà bất tài, lại luôn luôn vênh vang với đời; đồng thời cũng tự mỉa mai mình dù đỗ đạt cao nhưng bất lực trước thời cuộc.

Thân bài

Giới thiệu chung

– Về tác giả: (Có thể giới thiệu thêm vài nét về tác giả nếu HS có kiến thức, thông tin).

Là nhà thơ tài năng, được mệnh danh là “Tam Nguyên Yên Đổ” vì đỗ đầu 3 kỳ thi; là “nhà thơ của làng cảnh Việt nam”.

– Về tác phẩm:

+ Xuất xứ: NK sáng tác ở cả hai mảng: trào phúng và trữ tình. Thơ Trào phúng của NK không gay gắt, quyết liệt như thơ trào phúng của Tú Xương mà nhẹ nhàng, thâm thúy, sâu cay. Điều đó được thể hiện rõ nét trong bài thơ: “Tiến sĩ giấy”. Bài thơ được in trong tuyển tập Thơ văn Nguyễn Khuyến, NXB Văn học, 1971.

     + Ý nghĩa nhan đề:

–  “Tiến sĩ giấy” chỉ hình nộm ông tiến sĩ làm bằng giấy có đủ cờ, biển, cân, đai, lọng xanh, ghế treo, là một trong nhiều đồ chơi quen thuộc của trẻ em ngày xưa, thường được bán vào dịp tết Trung thu. Làm loại đồ chơi này, người ta có ý khơi dậy ở trẻ em lòng ham học và ý thức phấn đấu theo con đường khoa cử.

– Nguyễn Khuyến làm bài thơ Tiến sĩ giấy để vịnh thứ đồ chơi đó để chế giễu những kẻ mang danh khoa bảng mà bất tài, lại luôn luôn vênh vang với đời, đồng thời cũng tự mỉa mai mình dù đỗ đạt cao nhưng bất lực trước thời cuộc.

* Phân tích bài thơ theo bố cục:

– Hai câu đề:

Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,

  Cũng gọi ông nghè có kém ai!

+ Hai câu thơ miêu tả thực hình nộm ông tiến sĩ được làm bằng giấy với những chi tiết như tiến sĩ thật: cờ, biển, đai – hết thảy đều là những thứ cao quý vua ban cho người đỗ tiến sĩ để vinh quy bái tổ. Nhân vật có vẻ bề ngoài vừa uy nghi, vừa phô trương tự đắc.

+  Điệp từ cũng lặp lại ba lần ẩn, được đưa lên đầu câu chứa ý vị mỉa mai, bắt đầu bộc lộ thái độ của tác giả; kết hợp với ba từ “có kém ai” khiến cho con người có học vị cao này có cái vẻ của sự giả dối, học đòi.

Như vậy, ở hai câu đề, tác giả nhấn mạnh sự giống nhau về hình thức và tên gọi giữa tiến sĩ giấy và tiến sĩ thật ngoài đời; hàm chứa ý vị mỉa mai.

– Hai câu thực:

Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,

Nét son điểm rõ mặt văn khôi.

+ Tính chất “tiến sĩ giấy” được làm rõ hơn ở hai câu thực. Ông tiến sĩ giấy này giá trị chẳng đáng là bao vì chỉ được làm bằng nan tre và giấy màu (nghĩa đen). Chỉ với vài mảnh giấy xanh xanh, đỏ đỏ, người làm đồ chơi bồi bồi, dán dán thành hình một ông tiến sĩ giấy, mặt mày phết màu trắng rồi dùng màu son tô điểm cho đẹp.

+ Nghệ thuật đối được sử dụng tài tình đem đến ý nghĩa trào phúng: Mảnh giấy” đối với “thân giáp bảng”, “nét son” đối với “mặt văn khôi”.

Nguyễn Khuyến đã đặt những sự vật có giá trị khác hẳn nhau vào trong một kết cấu song hành, đối lập, cho mọi người thấy được việc tạo ra một ông tiến sĩ giả bằng giấy thực chẳng khó khăn gì. Qua đó thể hiện tính chất rẻ mạt, vô nghĩa của danh hiệu tiến sĩ thực của cái thời cuối phong kiến đầu thực dân này; từ đó phê phán loại tiến sĩ thật nhưng bất tài vô dụng, đỗ đạt bằng những cách tiêu cực nên hữu danh vô thực.

– Hai câu luận:

Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ,

Cái giá khoa danh ấy mới hời!

+ Vừa tả vừa bình, nghiêng về lời bình mỉa mai chua chát nhiều hơn. Bằng hai cụm từ cảm thán: “sao mà nhẹ”, “ấy mới hời” dường như giá trị của ông nghè đã có thể mang ra cân đo, đong đếm. Vẫn nói về ông tiến sĩ giấy như: tấm thân nhẹ, cái giá hời bởi làm bằng giấy và bán giá rẻ mạt nhưng ý tứ đã vượt ra ngoài hình hài người giấy mà chĩa thẳng vào các vị khoác trên mình xiêm áo ông nghè nhưng tài năng, đạo đức nhẹ tênh, suốt đời không làm nổi việc gì xứng đáng với danh vị cao quý ấy. Vậy mà cũng vênh vang với cái danh ông nghè, ông thám, thì quả là cái giá khoa danh ấy quá rẻ, quá hời, chỉ nhờ dịp may mà mua được. Ý nghĩa trào lộng, châm biếm sâu cay của đoạn thơ đến đây đã thể hiện rất rõ.

+ Trong thực tế, để đỗ đạt thành ông Nghè, ông Cống thì phải thực sự có tài và mất nhiều cống phu học hành, thi cử mới mong có ngày được vua ban cờ biển, cân đai, áo mũ… để vinh quy bái tổ, làm vẻ vang cho gia đình, làng nước. Đâu có dễ như người nghệ nhân làm ra ông tiến sĩ giấy chỉ trong thoáng chốc.

+ Tính từ nhẹ mang nhiều nghĩa: nhẹ về trọng lượng (vì bằng tre và giấy); nhẹ về tài đức (bất tài vô dụng). Nghĩa sau là chính. Như thế là không phải chỉ đến Tết Trung thu mới xuất hiện hàng loạt những ông tiến sĩ giấy, mà tiến sĩ giấy hằng ngày có mặt khắp nơi. Trong đám quan lại của triều đình nhà Nguyễn cuối thế kỉ XIX, thiếu chi thân giáp bảng, mặt văn khôi nhưng cũng chẳng hơn gì loại tiến sĩ giấy. Lớp trước sợ giặc, hèn nhát đầu hàng. Lớp sau dựa vào lí lẽ tùy thời, ra làm quan với triều đình bù nhìn, ngoan ngoãn chấp nhận kiếp làm tay sai cho thực dân Pháp. Đến đây thì xiêm áo không chỉ nhẹ, khoa danh không chỉ hời mà đã thành dơ bẩn. Cho nên tác giả mới kết thúc bài thơ bằng hai câu nhận xét thâm thuý:

– Hai câu kết:

Ghế chéo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,

  Tưởng rằng đồ thật hoá đồ chơi!

+ Sự cười cợt, trào lộng thể hiện qua tính từ bảnh choẹ (có nghĩa là tỏ vẻ ra oai, tự đắc, phô trương).

+ Nghĩa tả thực và nghĩa hàm ẩn vẫn lồng vào nhau, làm nổi bật dụng ý của nhà thơ: mỉa mai, chế giễu loại tiến sĩ hữu danh vô thực, chỉ biết vinh thân phì gia mà chẳng nghĩ gì đến dân đến nước. Bọn người ấy chung quy cũng chẳng khác gì tiến sĩ giấy – đồ chơi cho con trẻ.

+ Cảm xúc chua xót, ngậm ngùi và tự trào của nhà thơ thấp thoáng sau từng chữ, từng câu.

*Đánh giá bài thơ:

– “Tiến sĩ giấy” là bức tranh biếm họa chế giễu, châm biếm những ông nghè trong thế kỉ XIX ở nước ta, tuy “Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai” nhưng chỉ là thứ “đồ chơi” của bọn toàn quyền, khâm sứ, công sứ – những kẻ đang xâm lược nước ta. Tiếng cười trong “Tiến sĩ giấy” là tiếng cười trong nước mắt. Bài thơ cho thấy nghệ thuật dùng từ, cách đối xứng, tạo giọng điệu rất điêu luyện của cụ Tam nguyên Yên Đổ.

– Tiến sĩ giấy còn là tiếng cười tự trào của nhà thơ, bộc lộ những day dứt, trăn trở của một nhà nho có tiết tháo trước hoàn cảnh mất nước. Nguyễn Khuyến đã châm biếm, đả phá cái giả Nho, cái vô dụng, trào phúng cả một tầng lớp đại diện cho một xã hội thối nát, một nền học vấn đã hết thời, và một giai cấp đang từng bước chấm dứt vai trò lịch sử.

III. Kết bài

+ Bài Tiến sĩ giấy vượt khỏi phạm vi bài thơ vịnh vật vì nó mang ý nghĩa xã hội sâu sắc.

+ Chất trào phúng chua cay đan xen chất trữ tình sâu thẳm. Thái độ của nhà thơ Nguyễn Khuyến thật đáng trân trọng.

BÀI MẪU THAM KHẢO

Đâu là cầu nối giữa hiện tại và tương lai, đâu là thanh nam châm thu hút mọi thế hệ. Đó chẳng phải là văn học hay sao? Văn học vẫn luôn sống một cuộc đời cao đẹp gắn liền với con người và kết tinh những giọt ngọc của thời đại. Tất cả giá trị vĩnh cửu đó đã thăng hoa cùng ngòi bút cùng tác giả Nguyễn Khuyến để tác giả còn vấn vương trong trái tim biết bao độc giả. Thế nên, hiểu rõ quy luật chung của văn chương ấy Nguyễn Khuyến cũng đã nuôi dưỡng những hạt mầm thơ ca của chính mình bằng mảnh đất màu mỡ mang tên đời sống, một trong những hạt mầm đơm hoa kết trái nơi trái tim bạn đọc phải kể đến thi phẩm “Tiến sĩ giấy”. Bài thơ trào phúng thể hiện cái nhìn mỉa mai, châm biếm của Tam nguyên Yên Đổ đối với hạng người mang danh khoa bảng mà không có thực chất, đồng thời cũng mang thoáng chút tự trào của tác giả.

Nhan đề bài thơ “Tiến sĩ giấy” vốn để miêu tả một nét đẹp văn hóa của dân tộc ta. Đó là hình nộm bằng giấy cho trẻ em chơi trung thu, giả hình ông tiến sĩ để khơi dậy trẻ em lòng ham học và ý thức theo con đường khoa cử. Tuy nhiên trong văn bản, “giấy” không chỉ để gợi về chất liệu mà còn khiến người đọc liên tưởng đến tính chất hư danh. Bởi vậy, đặt tên tác phẩm là “Tiến sĩ giấy”, Nguyễn Khuyến đã ngụ ý phê phán một cách khéo léo tính chất hư danh của học vị tiến sĩ trong thời buổi Hán học suy tàn, Tây học ngày càng lấn át.

Mở đầu bài thơ tác giả viết:

“Cũng cờ cũng biển cũng cân đai

Cũng gọi ông nghè có kém ai”
Khi thi đỗ tiến sĩ thì sẽ được triều đình vinh danh rước cờ kiệu ngưa khiêng về làng vinh quy bái tổ, được triều đình ban cho mũ mão cân đai và được xứng danh gọi là ông nghè. Tiến sĩ giấy cũng tương tự như thế và đây hẳn là một vị tiến sĩ rất uy danh và đã được khắc tên trên bảng rồng. Nhân vật xuất hiện lên với vẻ bề ngoài phô trương và ra oai tự đắc. Tác giả sử dụng rất nhiều từ “cũng” trong hai câu thơ này nghe có vẻ không được trang nghiêm lắm, liệu rằng phải chăng tác giải đang đưa chúng ta đến tư tưởng nghi ngờ và châm biếm ông nghè. Ta thấy rằng trong xã hội có rất nhiều những tiến sĩ với biển, cân đai đem danh dự về làng và sau này phục vụ đất nước. Nhưng những tiến sĩ giấy này lại chẳng có bất kì thứ gì là thật cả tất cả đều giả đều không có giá trị. Cũng giống như những tên ngoài cái mang danh tiến sĩ nhưng lại không làm gì được cho đất nước chỉ là một lũ tham ô nịnh bợ há khác nào chỉ như tiến sĩ giấy thôi sao? Và đối với những kẻ như thế thì cái bản chất cái tâm hồn bên trong chắc chắn cũng rỗng tuếch.

Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt văn khôi                      

Chỉ với một mảnh giấy cộng thêm chút màu sắc ta đã tạo nên một ông tiến sĩ giấy quả thực rất đơn giản. Ở đây tác giả đã sử dung nghệ thuật đối lập một cách rất sáng tạo một bên là mảnh giấy với thân giáp bảng một bên là nét son với mặt văn khôi. Giáp bảng là bảng ghi tên những người đạt tiến sĩ trong kì thi, mặt văn khôi chỉ người đứng đầu làng văn. Những thứ tưởng chừng như được coi trọng và đưa lên hàng đầu lại được tác giả đặt cạnh những thứ không mang nhiều giá trị há chẳng phải là quá kệch cỡm hay sao? Nhưng khi ta xuyên suốt ý thơ của tác giả thì ta mới thấy được cái hay trong cách hành văn của thi sĩ. Trải qua bao nhiên năm đèn sách miệt mài người học đi thi để lấy được thành tích , được triều đình công nhận để được làm quan giúp dân giáp nước, thế mà có những người bao nhiêu năm đèn sách vẫn không có kết quả như mình mong muốn. Vậy mà những kẻ chỉ bằng một vài mảnh giấy viết son hay là những đồng tiền vật chất đã dễ dàng có được há chẳng bất công đến nhường nào. Nhưng người đời cũng đâu khuất mắt chông coi đâu phải cứ được gọi là ông nghè là đã được người đời công nhận. Họ không những không công nhận mà còn bị họ coi thường khinh rẻ.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời               

Cũng chẳng biết từ lúc nào mà cái danh hiệu tiến sĩ ấy lại được đem ra cân đong đo đêm qua các từ “sao mà nhẹ”, “ấy mới hời”. Trước đây khi một người đỗ tiến sĩ được triều đình giao cho những trách nhiệm nặng nề bao nhiêu thì ngày nay nó lại được giảm bớt nhẹ nhàng bấy nhiêu. Đó cũng là lẽ đương nhiên khi mà cái khoa danh đó cũng chỉ được mua với giá”  “hời”thì nó cũng chỉ như một thứ đồ giả không hơn không kém . Đọc đoạn thơ chế giễu mà sao ta như cảm thấy có chút buồn man mác của tác giả. Đó chắc hẳn là nỗi niềm xót xa cho xã hội hiện thực lúc bấy giờ khi đồng tiền có thể chi phối tất cả mọi thứ “có tiền là có tất cả” chỉ cần có chút tiền là có thể đè đầu cưỡi cổ người khác. Tác giả căm giận cái xã hội này đã khiến cho những tên không có chút tài mọn nào lại có thể ra uy trước mọi người. Nhà thơ Nguyễn Khuyến đã dùng hai câu luận này để chế giễu cái xã hội suy tàn hiện tạ và cùng với đó là sự lăm le xâm lấn của các thế lực giặc ngoại xâm. Có lẽ cũng vì lí do này mà nhà thơ đã lui về ở ẩn để làm vơi đi sự đau xót trước hiện tại. Hai câu thơ luận này làm tiền đề cho một làn sóng khinh thường xâm lấn tâm hồn nhà thơ và nó đã được thốt ra trong hai câu kết.

Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi                        

Hình ảnh ghế chéo lọng xanh ngồi bành chọe cho ta thấy dáng vẻ oai vệ vốn có của một nhân vật có học vấn cao lúc bấy giờ. Ở đây thêm một lần nữa tác giả lại khắc sâu thêm vào trong tâm trí người đọc cái vẻ hào nhoáng cái bên ngoài và cái bản chất bên trong của ông tiến sĩ giấy này. Những tên ngồi bảnh chẹo như thế thực chất cũng chỉ là tay sai của một bè lũ bán nước mà thôi. Nguyễn khuyến đã khéo léo nhìn thấy tất cả những điều ấy và ông khéo léo đưa nó vào trong văn thơ để châm biếm những lũ giặc bán nước

Bản thân tác giả cũng là một nhân tài của đất nước nhưng đứng trước thời thế hiện tại ông xác định rõ giúp triều đình lúc này chính là giúp giặc bởi triều ông đã quyết định từ quan ở ẩn và dùng ngòi bút của mình để viết lại hoạt cảnh ông có được cái nhìn tỉnh táo như vậy. Không phải ai cũng thấy được sự thấp kém của giai cấp mình, thừa nhận sự bất lực của nó trước lịch sử. Rõ ràng bên cạnh màu sắc bi hài tự trào bài thơ còn mang triết lí sâu sắc về xã hội trong đó nổi bật là triết lí về thân phận của những người trí thức ở lớp nho giá

Bài thơ còn là lời tự trào của chính Nguyễn Khuyến khi cáo quan về quê ở ẩn. Bài thơ mang đến cho người đọc những quan niềm sâu sắc về cái danh cái thực về thái độ cần có của người có học trong thời cuộc. Sống ở trên đời là không nên coi trọng hư danh mà điều quan trọng là làm được những gì có ích. Tiến sĩ giấy không chỉ là thành tựu nghệ thuật tiêu biểu của thơ ca Nguyễn Khuyến mà còn là một trong những hình tượng điển hình có giá trị nhất của văn học trào phúng Việt Nam ở giai đoạn đỉnh cao.